عود یا بربط از جمله کهن ترین سازهای موسیقی ایرانی است.ظاهر آن به شکل گلابی بوده و معمولا از جنس چوب درخت توت و یا آبنوس ساخته می شود.دارای کاسه ای نسبتا بزرگ و دسته ای کوتاه است.
این ساز درگروه سازهای زهی زخمه‌ای قرارمی گیرد، طول آن تقریبا 85 سانتی متر است و نوازنده آن را به صورت افقی روی ران پا گذاشته و می نوازد.
عود بیشتر در موسیقی سنتی خاورمیانه و شرق آفریقا رواج دارد.
در قدیم روی دسته بربط پرده بندی می‌شد ولی امروزه بر خلاف بسیاری از سازهای زهی دیگر ، دسته این ساز فاقد دستان بندی است و دارای ۱۰ تا ۱۳ سیم است.به همین دلیل نحوه آموزش آن متفاوت و یادگیری آن نیز نسبت به سازهای پرده دار کمی مشکل تر است.
چون سطح ساز بربط کاملا از چوب پوشیده شده است،در کشورهای عربی به آن عود می گویند.(العود در زبان عربی به معنی چوب می باشد).
بربط امروزه نقش بسیار کمرنگی در موسیقی سنتی ایران دارد ولی بر خلاف آن عود عربی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی کشورهای عربی است و تقریبا در اکثر کنسرتها و یا تکنوازی ها مورد استفاده قرار می گیرد.
کلمه بربط در واقع از دو واژه «بر» و«بط» تشکیل شده به معنی «مانند بط»(بط به معنی مرغابی است). در کل شکل این سازشبیه مرغابی است با سینهٔ جلو داده و گردن کوچک.
بربط یا عود، بم‌ترین صدا را در بین سازهای زهی دارد. صدای بربط بم،گرم،جذاب و تقریبا قوی است. این ساز به دو صورت تکنوازی و هم در گروه‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از جملهٔ عود نوازان معروف ایرانی می‌توان به اساتید منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب شهیدی، ارسلان کامکار، حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی و جمال جهانشاه اشاره کرد.
همچنین عودسازانی چون؛ برادران محمدی، محمد اژدری، عرفاتی، مانی جفرودی، عابدینی، ملکشاهی و نریمان آبنوسی در ساخت عود تبحر دارند.
قسمت‌های مختلف عود عبارتند از:
کاسه طنینی و صفحه رو:
این قسمت به شکل گلابی می باشد و از طول به 2 قسمت مساوی تقسیم شده و از ترکه های چوبی متعدد به هم پیوسته ساخته شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که معمولا به منظور صدادهی بهتر از چوب درخت کاج استفاده میشود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه روی صفحه قرار داده شده است و خرک در پایین صفحه قرار می‌گیرد.
پل:
در 5 نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل‌هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که به کمک آن می توان از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کرد.
خرک و سیم‌گیر:
خرک بربط قطعه‌ای چوبی است به طول حدودا 10 سانتی متر که در قسمت پایین کاسه قرار دارد و روی آن شیارهای کم عمق و ترها ایجاد شده‌اند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ‌هایی که روی وتر قرار دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند.
دسته:
بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی‌متر است.
سر پنچه:
سرپنجه یا جعبه گوشی‌ها محفظه‌ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار می گیرد و کمی متمایل به سمت عقب ساخته میشود. سر پنجه ساز عود محل قرار گرفتن گوشی‌هاست و در هر طرف 5 گوشی قرار دارد.
شیطانک:
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.
تعداد و جنس وترها:
بربط دارای 10 وتر است که 2 به 2 با هم به صورت همصدا کوک می‌شوند. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌های نایلونی با ضخامت‌های مختلف است.
وسعت:
وسعت معمول صدای بربط حدود 2 اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکتاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.
مضراب:
جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته میشود.
نحوه آموزش عود:
کلاس عود در حال حاضر در اکثر آموزشگاههای کشور دایر است و اساتید خوب و با تجربه ای نیز در آن فعالیت دارند .
برای شروع آموزش موسیقی عود ، ابتدا ساز خود را با مشاوره استاد تهیه کنید.مدرس در ابتدا ساختمان عود و کلیاتی از آن را به شما آموزش می دهد.سپس به آموزش نتها و مشخص کردن جای آن روی ساز پرداخته و به کمک قطعات تمرینی کلاس را پیش میبرد.در کنار این کار، استاد عود به شما قطعات و ملودی های زیبا را نیز خواهد آموخت.
تدریس خصوصی عود عموما طی یک دوره 30 جلسه به صورت تدریس خصوصی یا آموزشگاهی انجام میشود و هنرجو پس از این دوره میتواند روی سازش تسلط نسبی پیدا کند.اما برای دوره های پیشرفته و آموزش ردیف می توان همین دوره ها را ادامه داد تا تسلط کامل بر این ساز به وجود آید.
منبع:همشهری آنلاین
مقالات مرتبط:
این مطلب را به اشتراک بگذارید
